Rabu, 10 Desember 2014

BASA PAMIKUKUH BUDAYA


BASA PAMIKUKUH BUDAYA

Mungguing kawentenan Basa Baline sampun duk riin yukti lami pisan. Yening  punika bawosang ngeninin indik undagannyane, Basa Bali kepah dados tigang paletan; kapertama Basa Bali Kuno utawi Bali Aga, kaping kalih Basa Bali Tengahan utawi Kawi Bali, lan kaping tiga Basa Bali Kepara utawi Bali Anyar, Basa Bali sane tami iraga mangkin. Yening nganutin genahnyane, Basa Bali punika kawagi dados kalih dialek, inggih punika, dialek Bali Aga utawi dialek pegunungan lan dialek Bali Dataran utawi dialek lumrah. Sowang-sowang dialek punika madue cihna sane matiosan ritatkala kaanggen mabebaosan, mapabligbagan  utawi matur-atur.
Taler wenten madasar antuk wangsa lan linggih, Basa Bali madue anggah-ungguhing basa basita. Anggah-ungguhing basa puniki nganutin wangsa utawi kasta para janane sane wenten ketah ring Bali. Sane kabinayang antuk linggih sane kabaos Tri Wangsa (Brahmana, Ksatrya lan Wesia) miwah linggih soroh jaba utawi sudra (jadma makehan). Lian punika, anggah-ungguhing basa manut antuk linggih sakadi mangkin, metu golongan anyar sane sane kawangun madasar antuk linggih sosialnyane ring masyarakat modern, sekadi soroh pejabat miwah jadma sugih. Nganutin anggah-ungguhing basa, Basa Bali kakepah dados antuk Basa Bali Alus Singgih, Basa Bali Alus Madia, Basa Bali Alus Mider, Basa Bali Alus Sor (Kepara) lan Basa Bali Kasar.
Manut ring undagan basa puniki nyihnayang Basa Bali madue akeh soroh ring kahanan nyane, sane sampun kanggen saking riin olih para panglingsir iragane ring Bali pinaka basa ngarahina, mabligbagan, ring pauman, ring genah makarya,  ring sowang-sowang kulawarga, lan pangenter yadnya ring pura-pura (parhyangan). Gumanti akeh pisan kawigunannyane sane siosan malih sane dahat mabuat pisan lan wenten pikenoh ipun.
Basa pinaka piranti sane kanggen para janane maolah rasa mabebaosan lan saling wantu sareng jadma tiosan ring pagubugan. Lianan ring punika, basa pinaka sarana panglimbak budaya, kasuksman nyane tan pabasa kebudayan punika nenten ja sida ajeg lan lestari. Basa naler pinaka silih tunggil pahan saking kabudayan Bali sane prasida kasub, kasumbung kantos kadura negara punika sangkaning taksu Bali lan kaluwihan jagat Baline sane madasar utawi kadasarin antuk krama Bali ngaturang yadnya.
Basa Bali pinaka pamikukuh budaya Bali. Raose inucap prasida kawedar santukan kadi sane sampun kabaosang ring ajeng, tan pabasa nenten majanten budaya Baline prasida ngalimbak lan sida ajeg ngantos mangkin. Yan umpamiang titiang budaya Baline sakadi taru ageng. Basa Bali pinaka akah lan agama pinaka  rohnyane. Kasenian, ilmu pengetahuan lan sane tiosan pinaka carang lan donnyane. Ne mangkin yening akahe usak, tuh, lan tan prasida ngalimbak, sapunapiang i taru punika sida maurip? Sinah sampun aas don miwah carang-carangnyane. Taler asapunika yan imbayang titiang ring budaya Bali iragane kadi mangkin.
Napike kayun ida dane yening budaya Bali iraga sane kabaos adi luhung puniki sirna? Sinah sampun sami pastika nenten madue pikayun asapunika. Mangda nenten Basa Baline kebenjang pungkur wantah dados basa ring lontar, ring sastra, ring sasuratan kemanten. Ngiring ida dane sareng sami, egarang kayune ngarajegang nganggen Basa Bali pinaka basa iragane ngarahina. Yening nenten iraga sira malih jagi ngajegang budayan iragane padidi. Ngiring sareng-sareng numbuhang rasa eling, eling pinaka nak Bali, mapan kadi baos panglingsire dumun ”Basa ngantenang wangsa”. Sakadi tembang Baline mangkin, ”Anak Bali, tiang nak Bali, maBasa Bali magending Bali. Dadi nak Bali, yen malali pasti mewali, mulih  ka Bali,.......” . Asapunika kanti iraga gendingina, mangda eling iraga pinaka nak Bali.
Manawita sampun akeh jalaran sane katempuh olih Guru Wisesa minakadi ngranjingang Basa Bali ring sajeroning pendidikan formal pinaka muatan lokal ring sekolah-sekolah, taler sang maraga guru wisesa sampun ngamargiang Utsawa Dharma Gita nyabran awarsa, puniki taler utsawa ngalestariang basa, sastra, lan budaya Baline. Sakewanten kantun kirang rasa nyane, riantukan nenten sami seni, budaya Baline prasida kacentokang.
Ring Universitas Udayana, Undiksha Singaraja, FKIP Universitas Dwijendra, IKIP PGRI Bali, lan IHDN Denpasar naler sareng nglestariang Basa Bali druene antuk ngwangun Jurusan Bahasa lan Sastra Bali muah Pendidikan Basa Bali, sane kaaptiang mangda sida dados lembaga formal sane satata ngalimbakang basa lan sastra Baline antuk mendidik calon-calon sarjana Basa Bali lan Guru Basa Bali. Para sujana sane lulus saking irika kaarepang dados generasi penerus yowana Bali sane riwekasan prasida ngamel tur nglanturang pangajahan Basa Bali ring pratisentanan i ragane. Siosan ring punika taler Jurusan pendidikan Basa Bali punika nyabran warsa ngawentenang pacentokan-pacentokan minakadi, lomba pidato maBasa Bali, masatua Bali, nyurat lontar, macepat miwah sane tiosan, sane sampun sapatutnyane i raga ngaturang pangargan sane pinih becik ring instansi -instansi punika. Nanging para anome marasa kimud nyarengin pacentokan-pacentokane punika, kocap neneten je ngetren. Taler kirang nyane rasa utawi sakolah kirang nguratiang indik pacentokan-pacentokan kadi punika, riantukan kakirangan dana, lan genah pacentokane kaucap doh pisan, puniki sane patut dados uratian para pamerintah kaucap Guru Wisesa sane sampun sandang patut ngayunin kawentenan seni budaya Baline mangda kantun ajeg. Banget pinunas titiang mangda sida punika kakinkinang malih, sekadi seni lan budaya sane sampun jagi ical. I raga nenten patut tan pati rungu utawi tan eling tekening kawentenan basa lan budaya Baline.
Wawu puniki katah kapireng utawi kapiarsayang  gatra ngeninin indik Basa Bali jagi kahapusang, puniki minab sane ngawinang para yowana Bali sayan kimud malajahin Basa Bali. Marasa percuma malajahin Basa Bali yening pungkuran nyane nenten maguna kawagedan nyane raris. Gatra Puniki taler madue pangrabdan sane dahat ageng pisan, macihna akedik ring warsa 2014 ngarereh Jurusan Pendidikan Bahasa Bali ring Undiksha Singaraja sane polih mahasisia wantah dasa diri.
Maosang indik nganggen Basa Bali ring aab jagate mangkin, sayuakti pisan sakadi sampun pada kauningin sareng sami. Napi malih sareng anom-anom rumasa kuno pisan. Nenten gaul kabaosang. Titiang newek ngrasayang naler. Ritatkala mapupul sareng timpal-timpal ring sekolah daweg SMP, SMK kantos mangkin Ring Perguruan Tinggi Negeri, satata nganggen Basa Indonesia. Yening tiyang mataken nganggen Basa Bali, kacawis nganggen Basa Indonesia. Ngantos madue papineh maboya titiang ring kalanggengan Basa Baline riwekas. Rumasa sukil pisan, napi malih irika ring kota, yening minabang ring desa-desa kantun anom-anome mareraosan nganggen Basa Bali. Nika naler basane wantah Basa Bali andap, yening kanikain raris mabaos nganutin anggah-ungguhing basa utawi masor-singgih sinah taler sampun kikuk, kaku, ngaku nenten bisa, jejeh, takut pelih ngaraos sareng anak lingsir. Makeh alasan ipune. Puniki macihna jarang pisan para yowanane purun tangkil kageria lan kapuri.
Kawentenan  sane baosang titiang ring ajeng iwawu mawinan titiang newek mineh-minehang, ”Yening nenten iraga sane mapauruk ngajak timpal-timpale maBasa Bali, sinah ia tusing lakar nyak malajah Basa Bali”. Jengah padewekan titiange mangda nenten kekaonang wangsa saking dauh tukad. Ipun ring Bali maburuh ngaruruh pangupa jiwa, yaning matemu sareng kantinnyane paturu wangsa, bangga pisan ipun magegonjakan nganggen basa ipune. Nanging iraga ring Bali, paturu nak Bali mabaosan nganggen Basa Indonesia. Indayang pinehin sareng sami.
Punika mawinan, titiang prasangga purun ngentenin ida dane sareng sami, ngiring iraga bangga pinaka jadma Bali, kukuhang budayan iragane malarapan ngalestariang Basa Bali pinaka pamikukuh budaya Baline. Ngiring mangkin iraga  mapauruk saking alit, becik ring jero, ring gria, ring puri, mangda nganggen Basa Bali pinaka basa ngarahina. Punika taler para anom-anome sareng sami, ngiring maBasa Bali. Tumbuhang rasa banggan iragane nganggen Basa Bali ring wangsa tiosan.
Punika awanan sapunapi antuk ngawerdiang kalih nglimbakang Basa Bali i raga sareng sami, pamekas para anom-anome mangda ngawit mangkin sayan seneng malajahin utawi nelebin Basa Bali. Basa Bali sane kasub ring jagate, pinaka Basa Daerah sane madue pangempon dahating makeh yening imbayang ring nusantara puniki.
Punapi mangkin antuk, mangda prasida ngawit dewek padidi mautsaha nganggen Basa Bali ngantos prasida ngiyusin anak tiosan sareng nganggen Basa Bali. Mangda nenten wenten brayan i ragane sane kimud nganggen Basa Bali mabebaosan ngarahina. Majeng ring rerama (orangtua) mangda ngurukang pianakne maBasa Bali ring paumahan (jero) sowang-sowang, punika taler ring sang maraga guru pangajian mangda yukti-yukti nyaratang mangda sida sisian nyane waged maBasa Bali, mituturin raris mangda nenten elek maBasa Bali mangda sida paras-paros.
Riantukan punika ngiring biasayang ngawit ring dewek padidi, ring kulawarga nyantos ring pasawitran mangda nganggen Basa Bali ring dija manten magenah. Santukan yening wantah terus pinehang ring kayun kemanten, nenten kalaksanayang minab meweh karasayang. Nanging, indayang mangkin sarahina maBasa Bali, mangda nenten ajeg Bali wantah ring lambe kemaon, ngiring mangkin mangda sida sagilik-saguluk, salung-lung sebayantaka, sarpanaya ring pasemetonan sangkaning maBasa Bali satmaka pamikukuh budaya Bali krana basa satmaka pamikukuh budaya.

 k k( y ni n¾À nÓ¡ k/ : hø  k) tu   t/   y  ´.

                                                                                                                                                                                                ju ru s n¾æ) nÑi di k n¾ã h s  b lø   ú nÑi k×  si \ Rÿ j.







1 komentar: