BASA
PAMIKUKUH BUDAYA
Mungguing kawentenan Basa Baline sampun
duk riin yukti lami pisan. Yening punika
bawosang ngeninin indik undagannyane, Basa Bali kepah dados tigang paletan;
kapertama Basa Bali Kuno utawi Bali Aga, kaping kalih Basa Bali Tengahan utawi
Kawi Bali, lan kaping tiga Basa Bali Kepara utawi Bali Anyar, Basa Bali sane
tami iraga mangkin. Yening nganutin genahnyane, Basa Bali punika kawagi dados
kalih dialek, inggih punika, dialek Bali Aga utawi dialek pegunungan lan dialek
Bali Dataran utawi dialek lumrah. Sowang-sowang dialek punika madue cihna sane
matiosan ritatkala kaanggen mabebaosan, mapabligbagan utawi matur-atur.
Taler wenten madasar antuk wangsa lan
linggih, Basa Bali madue anggah-ungguhing basa basita. Anggah-ungguhing basa
puniki nganutin wangsa utawi kasta para janane sane wenten ketah
ring Bali. Sane kabinayang antuk linggih sane kabaos Tri Wangsa (Brahmana, Ksatrya lan Wesia) miwah linggih soroh jaba utawi sudra (jadma makehan). Lian punika, anggah-ungguhing basa manut
antuk linggih sakadi mangkin, metu golongan anyar sane sane kawangun madasar
antuk linggih sosialnyane ring masyarakat modern, sekadi soroh pejabat miwah
jadma sugih. Nganutin anggah-ungguhing basa, Basa Bali kakepah dados antuk Basa
Bali Alus Singgih, Basa Bali Alus Madia, Basa Bali Alus Mider, Basa Bali Alus
Sor (Kepara) lan Basa Bali Kasar.
Manut ring undagan basa puniki
nyihnayang Basa Bali madue akeh soroh ring kahanan nyane, sane sampun kanggen
saking riin olih para panglingsir iragane ring Bali pinaka basa ngarahina,
mabligbagan, ring pauman, ring genah makarya, ring sowang-sowang
kulawarga, lan pangenter yadnya ring pura-pura (parhyangan). Gumanti akeh pisan
kawigunannyane sane siosan malih sane dahat mabuat pisan lan wenten pikenoh
ipun.
Basa pinaka piranti sane kanggen para
janane maolah rasa mabebaosan lan
saling wantu sareng jadma tiosan ring pagubugan.
Lianan ring punika, basa pinaka sarana panglimbak budaya, kasuksman
nyane tan pabasa kebudayan punika nenten ja sida ajeg lan lestari. Basa naler
pinaka silih tunggil pahan saking kabudayan Bali sane prasida kasub, kasumbung
kantos kadura negara punika sangkaning taksu Bali lan kaluwihan jagat Baline
sane madasar utawi kadasarin antuk krama Bali ngaturang yadnya.
Basa Bali pinaka pamikukuh budaya Bali.
Raose inucap prasida kawedar santukan kadi sane sampun kabaosang ring ajeng,
tan pabasa nenten majanten budaya Baline prasida ngalimbak lan sida ajeg
ngantos mangkin. Yan umpamiang titiang budaya Baline sakadi taru ageng. Basa
Bali pinaka akah lan agama pinaka rohnyane. Kasenian, ilmu pengetahuan
lan sane tiosan pinaka carang lan donnyane. Ne mangkin yening akahe usak, tuh,
lan tan prasida ngalimbak, sapunapiang i taru punika sida maurip? Sinah sampun
aas don miwah carang-carangnyane. Taler asapunika yan imbayang titiang ring
budaya Bali iragane kadi mangkin.
Napike kayun ida dane yening budaya
Bali iraga sane kabaos adi luhung puniki sirna? Sinah sampun sami pastika nenten
madue pikayun asapunika. Mangda nenten Basa Baline kebenjang pungkur wantah
dados basa ring lontar, ring sastra, ring sasuratan kemanten. Ngiring ida dane
sareng sami, egarang kayune ngarajegang nganggen Basa Bali pinaka basa iragane
ngarahina. Yening nenten iraga sira malih jagi ngajegang budayan iragane
padidi. Ngiring sareng-sareng numbuhang rasa
eling, eling pinaka nak Bali, mapan kadi baos panglingsire dumun ”Basa
ngantenang wangsa”. Sakadi tembang Baline mangkin, ”Anak Bali, tiang nak Bali, maBasa Bali magending Bali. Dadi nak Bali,
yen malali pasti mewali, mulih ka Bali,.......” . Asapunika kanti
iraga gendingina, mangda eling iraga pinaka nak Bali.
Manawita sampun akeh jalaran sane katempuh olih Guru Wisesa
minakadi ngranjingang Basa Bali ring sajeroning pendidikan formal pinaka muatan
lokal ring sekolah-sekolah, taler sang maraga guru wisesa sampun ngamargiang
Utsawa Dharma Gita nyabran awarsa, puniki taler utsawa ngalestariang basa,
sastra, lan budaya Baline. Sakewanten kantun kirang rasa nyane, riantukan
nenten sami seni, budaya Baline prasida kacentokang.
Ring Universitas Udayana, Undiksha Singaraja, FKIP
Universitas Dwijendra, IKIP PGRI Bali, lan IHDN Denpasar naler sareng
nglestariang Basa Bali druene antuk ngwangun Jurusan Bahasa lan Sastra Bali
muah Pendidikan Basa Bali, sane kaaptiang mangda sida dados lembaga formal sane
satata ngalimbakang basa lan sastra Baline antuk mendidik calon-calon sarjana Basa Bali lan Guru Basa Bali. Para
sujana sane lulus saking irika kaarepang dados generasi penerus yowana Bali
sane riwekasan prasida ngamel tur nglanturang pangajahan Basa Bali ring
pratisentanan i ragane. Siosan ring punika taler Jurusan pendidikan Basa Bali
punika nyabran warsa ngawentenang pacentokan-pacentokan minakadi, lomba pidato
maBasa Bali, masatua Bali, nyurat lontar, macepat miwah sane tiosan, sane
sampun sapatutnyane i raga ngaturang pangargan sane pinih becik ring instansi -instansi punika. Nanging
para anome marasa kimud nyarengin pacentokan-pacentokane punika, kocap neneten
je ngetren. Taler kirang nyane rasa
utawi sakolah kirang nguratiang indik pacentokan-pacentokan kadi punika,
riantukan kakirangan dana, lan genah pacentokane kaucap doh pisan, puniki sane
patut dados uratian para pamerintah kaucap Guru Wisesa sane sampun sandang
patut ngayunin kawentenan seni budaya Baline mangda kantun ajeg. Banget pinunas
titiang mangda sida punika kakinkinang malih, sekadi seni lan budaya sane
sampun jagi ical. I raga nenten patut tan pati rungu utawi tan eling tekening
kawentenan basa lan budaya Baline.
Wawu puniki katah kapireng utawi
kapiarsayang gatra ngeninin indik Basa
Bali jagi kahapusang, puniki minab sane ngawinang para yowana Bali sayan kimud
malajahin Basa Bali. Marasa percuma malajahin Basa Bali yening pungkuran nyane
nenten maguna kawagedan nyane raris. Gatra Puniki taler madue pangrabdan sane
dahat ageng pisan, macihna akedik ring warsa 2014 ngarereh Jurusan Pendidikan
Bahasa Bali ring Undiksha Singaraja sane polih mahasisia wantah dasa diri.
Maosang indik nganggen Basa Bali ring
aab jagate mangkin, sayuakti pisan sakadi sampun pada kauningin sareng sami.
Napi malih sareng anom-anom rumasa kuno pisan. Nenten gaul kabaosang.
Titiang newek ngrasayang naler. Ritatkala mapupul sareng timpal-timpal ring
sekolah daweg SMP, SMK kantos mangkin Ring Perguruan
Tinggi Negeri, satata nganggen Basa Indonesia. Yening tiyang mataken nganggen
Basa Bali, kacawis nganggen Basa Indonesia. Ngantos madue papineh maboya titiang ring kalanggengan Basa
Baline riwekas. Rumasa sukil pisan, napi malih irika ring kota, yening minabang
ring desa-desa kantun anom-anome mareraosan nganggen Basa Bali. Nika naler
basane wantah Basa Bali andap, yening kanikain raris mabaos nganutin
anggah-ungguhing basa utawi masor-singgih sinah taler sampun kikuk, kaku, ngaku
nenten bisa, jejeh, takut pelih ngaraos sareng anak lingsir. Makeh alasan
ipune. Puniki macihna jarang pisan para yowanane purun tangkil kageria lan
kapuri.
Kawentenan sane baosang titiang ring ajeng iwawu mawinan
titiang newek mineh-minehang, ”Yening nenten iraga sane mapauruk ngajak
timpal-timpale maBasa Bali, sinah ia tusing lakar nyak malajah Basa Bali”.
Jengah padewekan titiange mangda nenten kekaonang wangsa saking dauh tukad.
Ipun ring Bali maburuh ngaruruh pangupa jiwa, yaning matemu sareng kantinnyane
paturu wangsa, bangga pisan ipun magegonjakan nganggen basa ipune. Nanging
iraga ring Bali, paturu nak Bali mabaosan nganggen Basa Indonesia. Indayang
pinehin sareng sami.
Punika mawinan, titiang prasangga purun
ngentenin ida dane sareng sami, ngiring iraga bangga pinaka jadma Bali,
kukuhang budayan iragane malarapan ngalestariang Basa Bali pinaka pamikukuh
budaya Baline. Ngiring mangkin iraga mapauruk saking alit, becik ring jero, ring
gria, ring puri, mangda nganggen Basa Bali pinaka basa ngarahina. Punika taler
para anom-anome sareng sami, ngiring maBasa Bali. Tumbuhang rasa banggan iragane
nganggen Basa Bali ring wangsa tiosan.
Punika awanan sapunapi antuk ngawerdiang kalih nglimbakang Basa
Bali i raga sareng sami, pamekas para anom-anome mangda ngawit mangkin sayan
seneng malajahin utawi nelebin Basa Bali. Basa Bali sane kasub ring jagate,
pinaka Basa Daerah sane madue pangempon dahating makeh yening imbayang ring
nusantara puniki.
Punapi mangkin antuk, mangda prasida ngawit dewek padidi
mautsaha nganggen Basa Bali ngantos prasida ngiyusin anak tiosan sareng
nganggen Basa Bali. Mangda nenten wenten brayan i ragane sane kimud nganggen Basa
Bali mabebaosan ngarahina. Majeng ring rerama (orangtua) mangda ngurukang
pianakne maBasa Bali ring paumahan (jero) sowang-sowang, punika taler ring sang
maraga guru pangajian mangda yukti-yukti nyaratang mangda sida sisian nyane
waged maBasa Bali, mituturin raris mangda nenten elek maBasa Bali mangda sida
paras-paros.
Riantukan punika ngiring biasayang ngawit ring dewek padidi,
ring kulawarga nyantos ring pasawitran mangda nganggen Basa Bali ring dija
manten magenah. Santukan yening wantah terus pinehang ring kayun kemanten,
nenten kalaksanayang minab meweh karasayang. Nanging, indayang mangkin sarahina
maBasa Bali, mangda nenten ajeg Bali wantah ring lambe kemaon, ngiring mangkin
mangda sida sagilik-saguluk, salung-lung sebayantaka, sarpanaya ring
pasemetonan sangkaning
maBasa Bali satmaka pamikukuh budaya Bali krana basa satmaka pamikukuh budaya.
k k( y ni n¾À nÓ¡
k/ : hø k) tu t/
y ´.
ju
ru s n¾æ) nÑi di k n¾ã h s b lø ú nÑi k×
si \ Rÿ j.
Apa unteng dari pidarta di atas ?
BalasHapusbantu jawab����